Mavi Eski Türkçede Ne Demek? “Kök”ten “Mâî”ye Uzanan Bir Renk Yolculuğu
Eski Türkçede “mavi” kelimesi yoktur; göğe ve mavi tonlarına karşılık gelen yerli ad “kök/gök”tür. Orhun yazıtlarında ve kadim metinlerde kök, hem “gök/semâ” hem de “mavi-mavimsi” renk alanını karşılar. Bu yüzden “Kök Türk” (Göktürk) ifadesindeki kök doğrudan “gök/masmavi gök”le bağlantılıdır. “Mavi” ise daha geç dönemlerde, İslâmî ve Osmanlı yazı dilinde Arapça kökenli mâʾî / mâvî biçimiyle (“suya ait, su renginde”) dile yerleşir. [1]
Tarihsel Arka Plan: Kök’ün Geniş Anlam Alanı
Erken Türkçe metinler, renklerin yalnız görsel bir niteleme değil; kozmoloji, yönler ve iktidar sembolleriyle iç içe olduğunu gösterir. “Kök” yalnızca bir ton değil, “Gök Tengri” kavramıyla göğün kutsallığına işaret eder. Bu çerçevede “kök”ün çağrışımı hem “gökyüzü” hem de “mavi-mavimsi (blue/blue-green)” spektrumudur. Orhun çevresindeki runik anıtlarda yer alan dünya tasavvuru ve “Kök Tengri”nin “Mavi/Gök Tanrı” olarak anılması bunu açıkça destekler. [2]
“Mavi”nin Dile Girişi: Arapça ve Farsça Etkileşim
“Mavi”nin Türkçeye yerleşmesi İslâmî dönem ve Osmanlı yazı diliyle hız kazanır. Arapça mâʾ (su) kökünden türeyen mâʾî/mâvî biçimi “su rengi, gök rengi” anlamıyla kullanılır; aynı çağlarda lâcivert (Farsça kökenli) gibi koyu ton adları da söz varlığına girer. Akademik yazında, bu dönem için “kök”le birlikte mâî ve lâceverdin de işlekleştiği belirtilir. [3]
Öğrenmeye Açık Bir Ayrım: “Kök” Mavi mi, Mavi-Yeşil mi?
Güncel türkologya tartışmalarında kilit soru şudur: “kök” yalnız mavi midir, yoksa mavi-yeşil bir makrorenk mi? Birçok çalışma, erken Türkçede “kök”ün blue/blue-green alanını kapladığını; yaşılın (yeşil) ise giderek bu alanı daralttığını gösterir. “Makrorenk” görüşü, dillerin tarihsel olarak rengi daha geniş kategorilerle adlandırdığını ve zamanla ayrıştırdığını savunur. “kӧk”ün anlam evrimini ve komşu dillere etkisini konu alan çalışmalar, mavi-yeşil sınırının tarihsel olarak geçirgen olduğunu vurgular. [4]
Divânu Lugâti’t-Türk’te İzler: Gök, Kök ve Renk Alanı
Kâşgarlı Mahmud’un Divânu Lugâti’t-Türk’ü, “gök/kök”ün söz varlığındaki yerini ve kullanım bağlamlarını örneklerle verir; eser, erken dönem renk adlandırmalarını kültürel bağlamıyla birlikte görmemizi sağlar. Modern özet ve incelemeler, Divân’ı hem sözlük hem ansiklopedi niteliğinde tanımlar; “kök”ün gökle ilişkisinin güçlü kanıtlarını bu metinde buluruz. (Eserin dijital nüshaları ve kurum açıklamaları, araştırmaya erişim kolaylığı sağlar.) [5]
Sembolizm: Kök’ün Göğe ve Devlete Açılan Kapısı
Renk-yön ilişkilerinde Türk kültür çevresinde kök/gökün özellikle doğu/semâ çağrışımı ve devlet ideolojisiyle teması dikkat çekicidir. “Kök”ün göğe bağlanması, meşruiyet ve kozmik düzen fikriyle ilişkilendirilir; bu yüzden “Kök Tengri” ve “Kök Türk” gibi kullanımlar yalnızca bir renk adı değil, politika-mitoloji-dil üçgeninde bir dünya görüşünü işaret eder. [6]
Sonuç: Eski Türkçede “Mavi”nin Adı Neden “Kök”?
Toparlarsak: 1) Eski Türkçede “mavi”nin karşılığı “kök/gök”tür; “mavi” şeklindeki sözcük daha sonra Arapça mâʾî/mâvîden geçmiştir. 2) “Kök” renk alanı, mavi ile mavi-yeşil sınırına yayılır; bu alanın zamanla “mavi/yeşil” ayrımıyla daraldığı düşünülür. 3) Sembolik düzeyde “kök”, göğün ve kozmik düzenin rengidir; devlet ve inanç sistemiyle iç içe bir anlam taşır. [3]
Kendine Soran Okur İçin Küçük Düşünme Alıştırmaları
— Günlük dilinde “mavi” dediğin nesnelerden hangileri “kök”ün mavi-yeşil sınırına yakın?
— Bir rengin adı değiştiğinde algın değişir mi? “Kök” ile “mavi”nin sende uyandırdığı duygular aynı mı?
— Renk-yön-coğrafya bağlantısını bugün hâlâ sezdiğin yerler var mı?
Kaynak Notları
— Eski Türkçe “kök/gök” ve kozmoloji: Orhon/Orhun yazıtlarına ve “Kök Tengri” kavramına ilişkin ansiklopedik değerlendirmeler ve birincil yazıt tanıtımları. [7]
— “Mavi”nin kökeni: Arapça mâʾ kökünden türeyen mâʾî/mâvî; Osmanlı yazı dilindeki kullanım. [3]
— Renk sistemi ve “kök”ün anlam evrimi: Makrorenk (blue/blue-green) tartışmaları; “kӧk” üzerine dilbilimsel çalışmalar. [4]
— Divânu Lugâti’t-Türk: Eserin dijital nüshası ve kurumsal tanıtımları. [5]
—
Sources:
[1]: https://tsj.enu.kz/index.php/new/article/view/298?utm_source=chatgpt.com “My tholinguistic characteristics of the words «Kök Tengri», «Kök buri …”
[2]: https://en.wikipedia.org/wiki/Tengri?utm_source=chatgpt.com “Tengri”
[3]: https://turkoloji.cu.edu.tr/ESKI%20TURK%20DILI/salimkucuktarihiturklehcelerirenkadlandrimalari.pdf?utm_source=chatgpt.com “SÖZ VARLIĞI – cu.edu.tr”
[4]: https://tl.harrassowitz-library.com/issue/TL/2020/1?utm_source=chatgpt.com “Turkic Languages: Jahrgang 24 (2020), Ausgabe 1”
[5]: https://archive.org/details/divanu-lugatit-turk?utm_source=chatgpt.com “Divan’u Lugati’t Türk : Kâşgarlı Mahmud : Free Download, Borrow, and …”
[6]: https://www.turkedebiyati.org/turk-kulturunu-hangi-renkler-anlatir/?utm_source=chatgpt.com “Türk Kültürünü Hangi Renkler Anlatır? – Türk Dili ve Edebiyatı”
[7]: https://www.britannica.com/topic/Orhon-inscriptions?utm_source=chatgpt.com “Orhon inscriptions | Turkic, Runic, Scripts | Britannica”